Nawigacja

Aktualności

Podpisanie porozumienia w sprawie badań przy al. Karola Anstadta – Łódź, 23 października 2018

Celem badań jest poznanie i opisanie przeszłości dawnej siedziby Gestapo i WUBP oraz zachowanie pamięci o ludziach, miejscach i wydarzeniach z nią związanych.

23 października 2018 r. w siedzibie Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej podpisane zostało porozumienie w sprawie realizacji projektu badawczego „Dawna siedziba Gestapo i Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego przy al. Anstadta w Łodzi. Interdyscyplinarne badania miejsca”.

Stronami porozumienia są Marek Michalik, prezes Zarządu i Agnieszka Sygitowicz, wiceprezes Zarządu z ŁSSE S.A., finansującej projekt badań, jego Magnificencja prof. dr. hab. Antoni Różalski, rektor UŁ oraz dr Jarosław Szarek, Prezes Instytutu Pamięci Narodowej.

Ze strony Instytutu Pamięci Narodowej obecny był także dr. hab. Krzysztof Szwagrzyk, zastępca prezesa IPN, kierujący jednocześnie pracami Biura Poszukiwań i Identyfikacji IPN oraz dr Dariusz Rogut, dyrektor Oddziału IPN w Łodzi. O stronie merytorycznej przedsięwzięcia opowiedział dr Olgierd Ławrynowicz z Instytutu Archeologii UŁ.

Celem mieszczących się w ramach porozumienia interdyscyplinarnych badań (historycznych, archeologicznych i etnograficznych) jest poznanie i opisanie przeszłości dawnej siedziby Gestapo i WUBP oraz zachowanie pamięci o ludziach, miejscach i wydarzeniach z nią związanych. Prace badawcze, choć dotyczyć będą przeszłości całej al. Karola Anstadta, skoncentrują się na budynku przy al. K. Anstadta 7, wybudowanym w 1939 r. przez Towarzystwo Szkół Żydowskich oraz przyległym od strony północnej zapleczu garażowym i magazynowym.

Budynek szkoły został zajęty 10 września 1939 r. przez 2. oddział III Specjalnej Grupy Operacyjnej Policji Bezpieczeństwa (Einsatzgruppe III Sicherheitspolizei) pod dowództwem SS-Sturmbannführera Fritza Liphardta. Jego zadaniem było wyszukiwanie, aresztowanie i likwidacja polskiej inteligencji. 7 listopada 1939 r. w budynku ulokowano Tajną Policję Państwową (Gestapo). Pierwszym szefem łódzkiej placówki Gestapo został Gerhard Flesch (później funkcję tę pełnili kolejno Robert Schefe i Otto Bradfisch).

Na potrzeby Gestapo stworzono strefę zamkniętą, odgradzając z dwóch stron wjazd na ulicę. Centralę umieszczono w głównym gmachu pod nr 7. Oprócz biur, w jego piwnicach urządzono areszt śledczy. W sąsiednich budynkach zorganizowano mieszkania dla funkcjonariuszy tajnej policji. Latem 1944 r. w łódzkim Gestapo pracowało 151 funkcjonariuszy, których wspierało ok. 690 agentów zarejestrowanych w tzw. Wydziale „N” (Nachrichtendienst). W 1944 r. w siedzibie Gestapo prawdopodobnie został zamordowany w czasie śledztwa Jan Lipsz ps. „Anatol”, członek AK, działający w ramach „Akcji N”, aresztowany 13 czerwca 1944 r. Wśród ofiar łódzkiego Gestapo był również Zygmunt Lorentz, polski historyk i działacz kulturalny z ramienia Delegatury Rządu RP na Kraj, desygnowany na Kuratora Oświaty i Kultury Okręgu Łódzkiego, zamordowany w październiku 1943 r. w trakcie bezlitosnych przesłuchań. Placówka Gestapo funkcjonowała do końca okupacji miasta.

Dzień po zdobyciu Łodzi przez Armię Czerwoną, tj. 20 stycznia 1945 r., do miasta wraz z 94 funkcjonariuszami UB z Białegostoku przybył płk Mieczysław Moczar. W przejętym po niemieckim Gestapo gmachu założyli oni siedzibę Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi. W piwnicach, tak jak za okupacji niemieckiej, nadal funkcjonował areszt, w którym torturowano i mordowano działaczy antykomunistycznego podziemia zbrojnego.

W budynkach przylegających do siedziby WUBP znajdowały się pomieszczenia kancelaryjne oraz mieszkania funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa. Z obu stron ulica była zagrodzona szlabanami, przy których stały budki wartownicze. Na tyłach siedziby urzędu znajdowała się stacja benzynowa, garaże oraz komórki.

Po wejściu do budynku przy al. Anstadta 7 dokumenty podawało się przez niewielkie okienko w murze i po sprawdzeniu przechodziło się przez wartownię. Z tego poziomu oddzielnym wejściem można było dojść do cel w piwnicy. Petenci mieli dostęp tylko do parteru, ponieważ pierwsze piętro zagradzała barierka i kolejny posterunek. Do pomieszczeń na pierwszym i drugim piętrze wstęp mieli wyłącznie funkcjonariusze UB.

W 1946 r. przy al. Anstadta 7 był więziony i torturowany kapitan Stanisław Sojczyński, organizator i dowódca Konspiracyjnego Wojska Polskiego. W podziemiach budynku WUBP zamordowano m.in. Czesława Stachurę – funkcjonariusza UB, który współpracował z Zrzeszeniem „Wolność i Niezawisłość” oraz Stanisława Malickiego, również pracownika UB, który przekazywał informacje Ruchowi Oporu Armii Krajowej mjr. Adama Trybusa. Są to nieliczne przykłady udokumentowanych zbrodni popełnionych w siedzibie WUBP. O wielu nie wiemy do dziś.

Po politycznej odwilży i reorganizacji służb bezpieczeństwa, budynek przy al. Anstadta 7 został przeznaczony w 1959 r. na szkołę. Początkowo mieściła się w nim Szkoła Podstawowa nr 98, a od roku 1979 stał się on siedzibą XII Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Wyspiańskiego. Do dziś gmach ten i otaczający go teren skrywa ślady zbrodni, a prawdopodobnie również szczątki ofiar obu totalitaryzmów.

W ramach projektu zrealizowana zostanie kwerenda źródeł archiwalnych przez historyków IPN, m.in. materiałów zgromadzonych przez Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Łodzi. Przeprowadzone zostaną także pogłębione wywiady etnograficzne z żyjącymi świadkami wydarzeń lat 1939-1959 oraz osobami, których biografia i doświadczenie, także to współczesne, związane są z badanym miejscem – dawną siedzibą GESTAPO i WUBP w Łodzi.

W prowadzonych wywiadach etnograficznych naukowcy z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UŁ oraz współpracujący z nimi studenci sięgać będą do pamięci i wspomnień. Zebrane relacje odnosić się więc będą do tego, co zapisane w indywidualnym doświadczeniu, w pamięci rodzinnej; pozwolą zrekonstruować historię miejsca także w tych jej aspektach, które umykają niekiedy opracowaniom historycznym – w kontekście biograficznym, osobistym, emocjonalnym.

Wiele nowych informacji mogą przynieść badania archeologiczne prowadzone przez pracowników Instytutu Archeologii UŁ. Ich celem będzie rozpoznanie reliktów nieruchomych dawnej łódzkiej siedziby Gestapo i WUBP w Łodzi oraz wykrycie na jej terenie ewentualnych pochówków ofiar zbrodni nazistowskich i stalinowskich. Badania polegać będą na przeprowadzeniu inwentaryzacji zachowanych obiektów budowlanych, prospekcji przy użyciu metod geofizycznych, wykopów sondażowych oraz odwiertów. Prace wykopaliskowe odbywać się będą na terenie podwórzy przy al. Anstadta 7 i 9, dodatkowa nieinwazyjna prospekcja terenowa przeprowadzona zostanie na terenie sąsiednich nieruchomości położonych przy al. Anstadta, które wraz z siedzibą Gestapo i WUBP tworzyły zwarty kompleks organizacyjny.

Planowanym badaniom towarzyszyć będą działania edukacyjne, m.in. warsztaty adresowane do uczniów, wystawy prezentujące efekty działań badawczych oraz przybliżające wiedzę na temat okupacji niemieckiej i czasów stalinowskich w Łodzi. Prace badawcze i działania edukacyjne naukowców z  UŁ na każdym etapie będą wspierane przez Biuro Poszukiwań i Identyfikacji IPN oraz Oddział IPN w Łodzi.

foto: Marzena Kumosińska

 

 

al. K. Anstadta 7 w 2018 r.; fot. O. Ławrynowicz

 

al. K. Anstadta w 1949 r. Zdjęcie lotnicze. Centralne Archiwum Wojskowe; zbiory IPN

do góry