E-Księgarnia
Osiemdziesiąt lat temu wybuchła II wojna światowa. Hitlerowskie Niemcy, dążąc do ustanowienia swojej hegemonii w Europie, rozpętały największy konflikt zbrojny w dziejach, który pochłonął dziesiątki milionów ofiar. Polska była pierwszym krajem, który odmówił spełnienia niemieckich żądań godzących w suwerenność państwa. Odpowiedź była natychmiastowa, 1 września 1939 r. wojska niemieckie, bez wypowiedzenia wojny, przekroczyły jej granice. Niemiecki plan ataku na Polskę przewidywał wojnę błyskawiczną, której celem miało być przełamanie polskiej obrony, a następnie okrążenie i zniszczenie głównych sił przeciwnika. Wojska niemieckie miały przeprowadzić koncentryczne uderzenie ze Śląska, Prus Wschodnich i Pomorza Zachodniego w kierunku Warszawy i w ciągu tygodnia osiągnąć linię Narwi, Wisły oraz Sanu. Gdy 17 września, wobec bierności sojuszników II Rzeczpospolitej, w sukurs III Rzeszy przyszedł Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich, los kraju był przesądzony. Dwaj agresorzy zajęli Rzeczpospolitą i podzielili między siebie jej terytorium, a IV rozbiór Polski stał się faktem.
Poniższa prezentacja kopii cyfrowych wyselekcjonowanych dokumentów i fotografii przybliża wydarzenia, które miały miejsce osiemdziesiąt lat temu w Łodzi. Obrazują one początki okupacji poprzez pryzmat życia codziennego w jednym z najbardziej zaludnionych polskich miast, gdzie z dnia na dzień zaczął obowiązywać nowy porządek społeczny, terror oraz obce normy prawne.
Łódź była jedną z pierwszych ofiar niemieckiej agresji. Armia „Łódź” nie była w stanie powstrzymać ofensywy dwóch armii niemieckich, dysponujących czterokrotną przewagą liczebną i ogromną przewagą techniczną w artylerii, czołgach i lotnictwie. W efekcie, w dniach 4-5 września miała miejsce stopniowa ewakuacja urzędów i instytucji, a także władz wojskowych i samorządowych Łodzi. Równocześnie z miasta masowo uciekali mieszkańcy, kierując się szosą brzezińską na Warszawę. Do ewakuującej się ludności cywilnej strzelały niemieckie samoloty, powodując liczne ofiary wśród bezbronnych uchodźców. W dniu 6 września, w gmachu Zarządu Miejskiego przy pl. Wolności 14, odbyło się zebranie organizacyjne Komitetu Obywatelskiego Miasta Łodzi. Powstał on w celu objęcia zarządu nad opuszczonym przez władze i częściowo wyludnionym już miastem. W zebraniu udział wzięli przedstawiciele organizacji społecznych, politycznych i gospodarczych. Na czele Komitetu stanął biskup sufragan ks. dr Kazimierz Tomczak. Rankiem 9 września wojska niemieckie triumfalnie wkroczyły do Łodzi. Posuwały się równocześnie od strony Aleksandrowa i Pabianic. Przejeżdżające oddziały dekorowali kwiatami miejscowi Niemcy. Na Placu Wolności zgotowali im entuzjastyczne powitanie.
16 września władzę nad samorządem w Łodzi objął niemiecki Komisarz Miasta - Albert Leister. Urzędy państwowe zostały podporządkowane Zarządowi Cywilnemu przy dowództwie 8 armii niemieckiej. Zarząd ów stanowił najwyższą władzę administracji cywilnej w Łodzi, działającej w ramach niemieckiej administracji wojskowej. Początkowo Łódź została wcielona do nowo utworzonego Generalnego Gubernatorstwa, jednak w wyniku podjętych przez mniejszość niemiecką starań już 9 listopada ogłoszono włączenie miasta do III Rzeszy w ramach tzw. Kraju Warty (Wartheland). Akt ten żołnierze niemieccy „uczcili” zniszczeniem pomnika Tadeusza Kościuszki na pl. Wolności. Jego zburzenie miało symbolizować zagładę polskości w Łodzi. Z czasem ten sam los spotkał niemal wszystkie łódzkie pomniki. Tego dnia aresztowano także przewodniczącego Komitetu Obywatelskiego ks. biskupa Tomczaka. Fakt ten oznaczał koniec działalności Komitetu, chociaż oficjalnie nie został on zlikwidowany. W warunkach okupacji niemieckiej nie było już mowy o istnieniu, choćby czysto formalnym, jakichkolwiek polskich organizacji czy instytucji.
Wraz z wcieleniem Łodzi w granice III Rzeszy następował systematyczny proces germanizacji. Miasto zmieniło swe granice i niemal pięciokrotnie powiększyło swój obszar. 11 kwietnia 1940 r. Łódź zniknęła ze wszystkich map. W jej miejsce pojawiło się miasto Litzmannstadt. Nazwano je tak na cześć generała Karla Litzmanna, pruskiego generała, bohatera tzw. bitwy łódzkiej z czasów pierwszej wojny światowej. Herbem miasta przestała być łódka a została nim podwójna swastyka na niebieskim tle. Większość ulic w mieście zmieniła nazwy na niemieckie, ulica Piotrkowska stała się Adolf Hitler Strasse, plac Wolności zamienił się w Deutschland Platz. Przestała ukazywać się polska prasa, zamarło życie kulturalne i oświatowe, przywilejami cieszyli się wyłącznie Niemcy.
W czasie okupacji nieustannie rozwijał się też system nakazów i represji stosowanych wobec przedstawicieli innych niż niemiecka narodowości. Wcielenie Łodzi do III Rzeszy wpłynęło na maksymalne nasilenie terroru w stosunku do żydowskich mieszkańców miasta. W styczniu 1940 roku Niemcy wyznaczyli granice przyszłego getta. Ostateczną decyzję w sprawie utworzenia „dzielnicy mieszkaniowej” dla Żydów w Łodzi podjęto 8 lutego 1940 roku. Nasilały się akty przemocy i mnożyły metody eksterminacji społeczeństwa polskiego w Łodzi – masowe aresztowania, deportacje, liczne egzekucje, łapanki, grabieże mienia oraz intensywne akcje przesiedleńcze. Symbolem hitlerowskiego terroru w Łodzi stał się obóz, a następnie więzienie na Radogoszczu, zorganizowany niezwłocznie po włączeniu miasta do Rzeszy. Potężnym środkiem wsparcia okupacyjnego aparatu represji stało się niemieckie prawo karne. Katalog restrykcji i ograniczeń dla Polaków mieszkających w Łodzi był długi. Obowiązywał powszechny nakaz pracy, reglamentacja żywności, system kartkowy na produkty odzieżowe oraz zakaz posiadania szeregu przedmiotów osobistego użytku, w ramach którego konfiskowano radioodbiorniki, aparaty fotograficzne, lornetki, zabierano też książki, prasę czy nawet kolekcje znaczków. W niemal wszystkich urzędach, instytucjach i placówkach publicznych nie można było rozmawiać po polsku, obowiązywał zakaz wstępu do większości łódzkich parków oraz do kawiarni, restauracji i zakładów kąpielowych. Każdy przejazd Polaka koleją lub autobusem na terenie Kraju Warty wiązał się z potrzebą posiadania osobnego zezwolenia władz policyjnych.
Prowadzenie przez Niemców tak szeroko zakrojonej polityki terroru nie byłoby możliwe bez kadry dyspozycyjnych i doświadczonych funkcjonariuszy i urzędników, którzy zasilali potężny aparat represji, jakim był urząd tajnej policji państwowej – Gestapo. Urząd Gestapo w Łodzi został powołany zarządzeniem Heinricha Himmlera z dnia 7 listopada 1939 r. wraz z innymi placówkami tego typu na ziemiach wcielonych bezpośrednio do III Rzeszy. Siedzibą tajnej policji stał się budynek przy ul. Anstadta 7, który wraz z sąsiednimi domami tworzył kompleks zabudowań, mieszczących urząd, więzienie, garaże, magazyny oraz mieszkania dla funkcjonariuszy*.
Pierwszym szefem tajnej policji państwowej w Łodzi był SS-Sturmbannführer Gerhard Flesch (1939-1940), a kolejnymi: SS-Sturmbannführer Robert Schefe (1940-1942) oraz SS-Sturmbannführer Otto Bradfisch (kwiecień 1942-styczeń 1945), który od sierpnia 1943 r. pełnił również funkcję komisarycznego nadburmistrza Łodzi. Struktura organizacyjna łódzkiego urzędu wzorowana była na Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy i obejmowała, początkowo trzy, a później pięć głównych oddziałów: Oddział I Spraw Personalnych, Oddział II Finansowo-Gospodarczy, Oddział III Spraw Wewnętrznych Okupowanego Obszaru, Oddział IV Poszukiwania i Zwalczania Przeciwnika, Oddział V Policji Kryminalnej. Najważniejszym i jednocześnie najliczniejszym wydziałem łódzkiego Gestapo był Oddział IV, do którego zadań należało m.in.: walka z ruchem oporu, prowadzenie spraw wyznaniowych, kontrola i nadzór nad robotnikami przymusowymi, zwalczanie szpiegostwa i sabotażu, prowadzenie działań kontrwywiadowczych, ochrona zakładów przemysłowych, kontrola granic Kraju Warty, zwalczanie przestępstw naruszających niemiecki porządek prawny, nadzór nad niemiecką listą narodowościową, placówkami partii hitlerowskiej oraz prasą, prowadzenie kartotek, a także nadzór nad placówkami karno-śledczymi. Przy Gestapo w Łodzi działał specjalny policyjny sąd doraźny, który zajmował się sprawami karnymi Polaków i Żydów oskarżonych o popełnienie przestępstw przeciwko Niemcom. Łódzki Oddział Tajnej Policji Państwowej sprawował nadzór nad specjalnym obozem dla młodocianych Polaków znajdującym się przy ul. Przemysłowej w Łodzi, jego filią w Dzierżąznej oraz obozem pracy wychowawczej na Sikawie w Łodzi. Sprawny system zarządzania, kontroli i dozoru policyjnego w terenie zapewniały ekspozytury Gestapo w Kaliszu, Łęczycy, Ostrowie Wielkopolskim, Sieradzu i Włocławku oraz komisariaty graniczne w Wieluniu, Łodzi i Kutnie. Do realizacji szerokiego zakresu represji aparat terroru potrzebował oczywiście wykonawców. Dlatego stan liczebny funkcjonariuszy tajnej policji szybko wzrastał, od 200 wykonujących obowiązki służbowe wiosną 1940 do ponad 400 wiosną 1944 r., nie uwzględniając w tej liczbie szpiegów i konfidentów. W swej działalności Gestapo posługiwało się systemem policyjno-szpiegowskim, angażując do swej sieci współpracowników znaczną część ludności niemieckiej w Łodzi, zwłaszcza volksdeutschy oraz werbując agentów różnymi metodami (gróźb i szantażu, obietnicami pomocy oraz korzyściami materialnymi).
Gestapo ewakuując swój urząd w dniu 16 stycznia 1945 r. nie pozostawiło na miejscu ważniejszych akt swego urzędu. Już w maju 1944 r. najważniejsze dokumenty zostały z Łodzi wysłane do punktu ewakuacyjnego w Zbąszyniu. W toku działań wojennych udało się część akt zabezpieczyć, a pieczę nad nimi sprawowało Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Materiały Gestapo znalazły się najpierw w Archiwum MBP, następnie w Centralnym Archiwum MSW, w latach osiemdziesiątych trafiły do Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi, zaś z chwilą powstania Instytutu Pamięci Narodowej do łódzkiego Oddziału Instytutu. Największą i zarazem najciekawszą grupę stanowią materiały wytworzone przez Oddział IV Poszukiwania i Zwalczania Przeciwnika Gestapo w Łodzi. Łódzki Oddział IPN posiada ok. 9 tys. jednostek aktowych wytworzonych przez niemiecką policję w Łodzi, co jest ewenementem w skali kraju i jednocześnie największym zachowanym zbiorem tego typu akt.
Prezentowane materiały w przeważającej części pochodzą z zespołu akt Tajnej Policji Państwowej Oddział w Łodzi. W prezentacji wykorzystane zostały również fotografie pochodzące z niemieckich publikacji propagandowych, ze zbioru OKBZpNP w Łodzi oraz przekazanego do łódzkiego Oddziału IPN daru prywatnego.
* Warto wspomnieć o ciekawej historii ówczesnej siedziby Gestapo, gdyż budynek ten został wybudowany z przeznaczeniem dla Gimnazjum Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich i szkoły męskiej polsko-hebrajskiej. Uruchomienie placówki oświatowej w tym obiekcie uniemożliwił wybuch II wojny światowej. Po zakończeniu działań wojennych budynek posłużył za siedzibę WUBP w Łodzi, a jego pierwszym lokatorem został ppłk Mieczysław Moczar. Od 1959 r. budynkowi przywrócono funkcję szkoły, a od 1979 r. mieści się tam XII Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Wyspiańskiego.
Opracowanie i wybór: Łukasz Abramczyk, Łukasz Rakoczy (Archiwum Oddzialu IPN w Łodzi)
IPN Ld 1/5105. Wycinek z gazety "Wieczór Warszawski" (egzemplarz prawdopodobnie z dnia 31.08.1939 r.) dotyczący deklaracji lojalności złożonej przez robotników niemieckich, zatrudnionych w fabryce Karola Bennicha w Łodzi, w przededniu wybuchu II wojny światowej
GKBZpNP 4090. Polscy jeńcy wojenni prowadzący zdobyczne konie ulicą Piotrkowską w Łodzi we wrześniu 1939 r. Fotografia pochodzi z niemieckiej serii propagandowej "Die Soldaten des Führers im Felde"
IPN Ld 9/120. Odezwa do mieszkańców Pabianic, rozmieszczana na terenie miasta w formie plakatów we wrześniu 1939 r., wzywająca do podporządkowania się zarządzeniom niemieckich władz wojskowych
GKBZpNP 4125. Żołnierze niemieccy w trakcie zbiórki na zdobytym lotnisku Lublinek w Łodzi we wrześniu 1939 r. Fotografia pochodzi z niemieckiej serii propagandowej "Die Soldaten des Führers im Felde"
GKBZpNP 62892. Niemieckie czołgi lekkie Pz. Kpfw. I jadące ulica Piotrkowską w zdobytej Łodzi we wrześniu 1939 r. Reprodukcja zdjęcia drukowanego w niemieckiej publikacji propagandowej Huberta Müllera "Der Osten des Warthelandes"
GKBZpNP 62894. Przemarsz oddziału piechoty niemieckiej we wrześniu 1939 r. ulicą Piotrkowską zdobytej Łodzi. Reprodukcja zdjęcia drukowanego w niemieckiej publikacji propagandowej Huberta Müllera "Der Osten des Warthelandes"
GKBZpNP 60092. Przejazd kolumny samochodowej Adolfa Hitlera ulicami Łodzi w drodze na front we wrześniu 1939 r. Samochody z żołnierzami ochrony Adolfa Hitlera wjeżdżają z ul. Nowomiejska na pl. Wolności. Reprodukcja zdjęcia drukowanego w niemieckiej publikacji propagandowej "Der grosse deutsche Feldzug gegen Polen"
GKBZpNP 60093. Przejazd kolumny samochodowej Adolfa Hitlera ulicami Łodzi w drodze na front we wrześniu 1939. Samochody z żołnierzami ochrony Adolfa Hitlera (po prawej) mijają kolumnę samochodów ciężarowych transportujących zatrzymanych Polaków na jednej z ulic Łodzi. Reprodukcja zdjęcia drukowanego w niemieckiej publikacji propagandowej "Der grosse deutsche Feldzug gegen Polen"
GKBZpNP 62893. Samochody ciężarowe wiozące żołnierzy niemieckich ulicą Piotrkowską w trakcie przejazdu oddziałów Wehrmachtu przez zdobytą Łódź we wrześniu 1939 r. Reprodukcja zdjęcia drukowanego w niemieckiej publikacji propagandowej Huberta Müllera "Der Osten des Warthelandes"
GKBZpNP 4126. Niemieckie samoloty stojące na zdobytym lotnisku Lublinek w Łodzi we wrześniu 1939 r. Fotografia przedstawia głównie maszyny obserwacyjne Henschel HS 126 (prawdopodobnie z jednej z eskadr 21 dywizjonu rozpoznawczego). Fotografia pochodzi z niemieckiej serii propagandowej "Die Soldaten des Führers im Felde"
GKBZpNP 62895. Kolumna niemieckich dział polowych na ulicy Piotrkowskiej w trakcie przejazdu oddziałów Wehrmachtu przez zdobytą Łódź we wrześniu 1939 r. Reprodukcja zdjęcia drukowanego w niemieckiej publikacji propagandowej Huberta Müllera "Der Osten des Warthelandes"
IPN Ld 1/7776.Wyciąg z protokołu przeszukania dokonanego przez Gestapo w Łodzi u osoby podejrzanej o nielegalne posiadanie materiałów piśmiennych i szpalt drukarskich
GKBZpNP 63830. Obwieszczenie Obergruppenfuhrera SS Friedricha Wilhelma Krügera, Wyższego dowódcy Policji i SS w Generalnym Gubernatorstwie, dotyczące funkcjonariuszy Policji Państwowej z dn. 30-10-1939 r.
IPN Ld 9/161. Odpis aktu łaski Führera III Rzeszy Niemieckiej z dnia 04-10-1939 r. w sprawie amnestii dla wszystkich żołnierzy niemieckich winnych zbrodni popełnionych na cywilach w czasie kampanii wrześniowej
IPN Ld 173/507. Zburzony przez niemieckie władze okupacyjne pomnik T. Kościuszki na Placu Wolności w Łodzi w dn. 11-11-1939 r. (kopia fotografii ze zbiorów AP w Łodzi sygn. W-I 7/56a przekazana do OKBZN w Łodzi)
IPN Ld 173/508. NN żołnierze niemieccy odpowiedzialni za wysadzenie pomnika Tadeusza Kościuszki na Placu Wolności w Łodzi w dn. 11-11-1939 r. (kopia fotografii ze zbiorów AP w Łodzi sygn. W-I 7/56 przekazana do OKBZN w Łodzi)
IPN Ld 173/173. Prace porządkowe po wysadzeniu przez władze okupacyjne pomnika Tadeusza Kościuszki na Placu Wolności w Łodzi w dn. 11-11-1939 r.
IPN Ld 1/242. Pismo okólne Szefa Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Berlinie z dnia 15 listopada 1939 r. dotyczące działalności polskiej organizacji konspiracyjnej pn. „Związek Młodej Polski”
IPN Ld 1/8759. Zarządzenie powołujące placówki Gestapo na terenie Kraju Warty - w Poznaniu, Inowrocławiu i Łodzi
IPN Ld 1/4379. Niemiecki dowód osobisty z 1939 r. (Personal-Ausweis) wystawiony na terenie Generalnego Gubernatorstwa (w Piotrkowie Trybunalskim)
IPN Ld 1/4334. Dowód osobisty poświadczający przyjęcie niemieckiej listy narodowościowej (Ausweis der DVL) w trzeciej kategorii (Eingedeutschte)
IPN Ld 1/1576. Przykład strony tytułowej teczki ze zbioru akt Gestapo w Łodzi z dobrze zachowaną, oryginalną niemiecką okładką
IPN Ld 604/3. Zarządzenie do rozkazu o mianowaniu Szefa Gestapo w Łodzi, SS-Obersturmbannführera Otto Bradfischa, na stanowisko nadburmistrza Łodzi
IPN Ld 1/132. Niemiecki dokument o charakterze dowodu osobistego, tzw. „palcówka”
IPN Ld 1/3312. Książka pracy wystawiona przez Urząd Pracy Łódź (Arbeitsamt Litzmannstadt) dla robotnika przymusowego (okładka, strona tytułowa, wpis potwierdzający zatrudnienie)
IPN Ld 1/1323. Niemiecka przepustka graniczna do wielokrotnego przekraczania granicy III Rzeszy w ramach małego ruchu granicznego
IPN Ld 1/8714. Fragment mapy rejencji łódzkiej z zaznaczonym przebiegiem granicy z Generalnym Gubernatorstwem (stan na dzień 15.01.1943 r.
IPN Ld 1/3. Niemiecka mapa centrum Łodzi, brak daty wydania
IPN Ld 641/18 t. 2. Fotografia szkicu wykonanego przez komendanta Rejonu "Mchy" Dzielnicy Łódź-Północ AK Romana Zygadlewicza "Zawora" (okres od listopada 1939 r. do stycznia 1945 r.)
IPN Ld 621/57, IPN Ld 621/66, IPN Ld 621/71, IPN Ld 621/78, IPN Ld 621/95. Przykładowe wpinki, odznaki i odznaczenia niemieckie ze zbiorów Oddziałowego Archiwum IPN w Łodzi:
- Odznaka Narodowosocjalistycznej Ludowej Opieki Społecznej – NSV (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt)
- Odznaka niemieckiej organizacji paramilitarnej „Stahlhelm”
- Odznaka niemieckiej organizacji korporacyjnej Niemiecki Front Pracy – DAF (Deutsche Arbeitsfront)
- Odznaka niemieckiej organizacji młodzieżowej NSDAP „Hitler-Jugend”
- Wpinka w kształcie swastyki
- Odznaczenie Złoty Krzyż Matki (Mutterkreuz in Gold) stanowiący najwyższą klasę odznaczenia Krzyż Honorowy Niemieckiej Matki (Ehrenkreuz der Deutschen Mutter)